27. "Монголчууд яах гээд байна?

Нийтлэлч Алхана Болд. \ноорог дуусаагүй\27. "Монголчууд яах гээд байна?".
Монголчууд гэж яах гээд байгаа нь мэдэгдэхгүй үндэстэн байна. Харийнханд уусах, уусахгүй гээд буйн аль  нь мэдэгдэхгүй. Оршино гэлгүйдээ гэтэл, монголчууд огт эсэргүүцэлгүй. Хүнээ\өвөр монголчуудыгаа\ харамлахгүй мөртлөө эмээл, дээлээ харамлана. Хятад хийцийнх байв хэмээн манайхан гэнэтхэн дээлийнхээ энгэрийг солив. Тэгсэн атлаа бүгдээрээ хүний малгай- европ шляптай. Ингэхлээр ар монголчууд хэмээх үндэстний биш, харин эдийн үзэлтэй хүмүүс байх шиг.

Монгол Улсын монголчууд одоо үндэстнийхээ төлөө биш, еэвэн\еэ пинг\-ийг хамгаалан босох янзтай. Еэвэн\еэ пинг\ идэж болох ч, өвөг дээдсийнхээ дурсгалыг хүндэтгээд бид идээнийхээ дээр залмааргүйсэн.
100-аад жилийн өмнө амьдарч байсан тэр өвөр монголчууд маань ямар ойлгомжтой, яасан тодорхой байж вэ: -/Түүхээ мартсан өвөр монголчууд 1845 онд ямар эвгүй байдалд орж байсан тухай франц хүний тэмдэглэл\ . Өвөг дээдсийг маань хядсаны бэлэг тэмдэг болсон еэвэнг идэж болно, харин идээнийхээ оройд залж болохуу?! 1368 онд, эзэн суусан монгол цэргүүдийн эсрэг босох дохиогоо хятадууд еэвэн дотор нууж тараагаад бидний өвөг дээдсийг гэнэдүүлэн хядаж, Тогоон Төмөр Хаан амьд үлдсэн 60000 хүнтэйгээ амь зулбан зугтааж, Монгол нутагтаа эргэн ирсэн түүхтэй. Өвөг дээдсийг нь хядсаны баяр "еэвэн сар"-ыг, түүхээ мартсан өвөр монгол ах дүүс маань 1845 онд тэмдэглэх гэж байгаад асар эвгүй байдалд орж байсныг барууны хүн ийнхүү тэмдэглэн үлдээжээ:"...Тэр цуст хувьсгалын тухай дурсамжнаас монголчуудын ой тойнд юу ч үлдээгүй бололтой тул, тэд одоо "Еэвэн Сарын" баярт өргөнөөр оролцож, өвөг дээдсийг нь дарсны баярыг, уг учирыг үл гадарлан, ийнхүү тэмдэглэж байдаг болжээ...Биднийг \хятадуудаас сонссон "еэвэн сар"-ын түүхийг\ ярьж дуусахад эдгээр монголчууд цочин балмагдсан царайтай болчихсон байв. Залуус нь хоорондоо шивнэлдэнэ. Нөгөө өвгөн, гашуудлын нам гүмд автаж, толгойгоо гудайлган суухад, нүднээс нь том том нулимс урсаж байлаа..." \Аббе Гюк-ийн дээр бичсэнээс\ "A vast conspiracy was formed throughout all the provinces: on the fifteenth day of the eighth moon there was to be a general massacre of the Mongol soldiers, who were billeted with every every Chinese family for the double purpose of maintaining themselves and their conquest. The signal for the massacre was given by letters concealed in the cakes which were on that day mutually interchanged throughout the country. The massacre was effected, and the Tartar army scattered in the houses of the Chinese was utterly annihilated. This uprising put an end to the Mongol domination; and ever since, the Chinese, in celebrating the festival of Yueh Ping, have been less intent upon the superstitious worship of the moon than upon the tragic event to which they owed the recovery of their national independence. ..The Mongols, however, seem to have entirely lost all memory of the sanguinary revolution: every year they take their full part in the festival of the Loaves of the Moon, and thus celebrate, without apparently knowing it, the triumph which their enemies heretofore gained over their ancestors…After we had been introduced to the numerous Mongols by whom we found ourselves surrounded, the conversation insensibly turned upon the festival of the Loaves of the Moon. …”In our western land”, said we, “this festival is unknown. Men there adore only God… “ Oh, what a holy doctrine!” exclaimed the old man, raising his clasped hands to his forehead“. Tartars themselves, for what matter, do not worship the moon, but, seeing that the Chinese celebrate this festival, they follow the custom without very well knowing why”. “You say truly: you do not, indeed, know why you celebrate this festival. That is what we heard in the land of the Chinese. But do you know why the Chinese celebrate it?”. Thereupon we related to these Mongols what we knew of the terrible of their ancestors. Upon the completion of our narrative, we saw the faces of all our audience full of astonishment. Young men whispered to one another. The old man preserved a mournful silence, his head was bent down, and big tears flowed from his eyes…"/ хуудас 25, 26, 27, 28, “High Road in Tartary”, Abbe Hucs, 1948, New York, Charles Scribner’s Sons.

 Эсвэл хувь заяатайгаа эвлэрсэн ч юм шиг. Малаасаа доор явдалтай. Мал нь  нутгаа гэх, монгол хүн харь луу тэмүүлэх. "-Хятадуудад л уусахгүй бол яахав" гэх шиг сонин сонин юм ярьдаг. Тархиа угаалгасан шарын шашны "хойд нас"-аа  ярьж эхэлж байгаа үндэстэн үү, биш үү?
Сүүлчийн хүний үгээр бид үзэл бодлоо хийдэг ч юм шиг. Маргааш битгий хэл, цагын дараа ямар "үзэл бодол"-той байхыгаа өөрөө ч таахгүй.
Олон шашинтай. Манай "сүсэтнүүд" өглөө Ганданд, үдээс хойш христийн сүмд, орой нь бөөлүүлж суудаг.

Ажиглаж, ухаардаг бол,  монгол үндэстнийг ирэх 25, 50, 75, 100... жилүүдэд Хэнтий, Хангай, Алтайнхаас нь ч өндөр даваанууд хүлээж байна. Тэднийг давахад ямар ч их техник, алт, мөнгө, банк, баялаг, сайхан орд харш, компьютер, замтай байх нь хангалтгүй. Тэд чинь цагаачдынх болно. Түүнийг өөр юмаар- үндэстнээ гэх их үзлээр л давбал давна. Гэтэл монголчуудад тэр үзэл, хүмүүжил нь байна уу?! Үндэстний үзэлгүй бол монголчууд магадгүй 50 жилийн дараа Монгол Улсдаа цөөнх болж 100, 200 жилийн дараа өт хорхой шиг олон харийнханд уусах нь!!!! 200 жилийн дотор манжуудыг бүрэн уусгасан хятадууд улсынх нь мөхлийг 70 жилийн дараа зарласан билээ. Манжийн сүүлчийн хаан Пү-И өөрөө хурлийз байсан гэдэг.

Хотод эр эм нь мэдэгдэхгүй залуус, хачин царайтай хүүхдүүд үзэгдэх болж - хэмээн мянгат малчин санаа зовон сууна. Харамсалтай нь, үндэстний үзэд, мэдрэмжтэй маань Монголд олон бил үү?

Монгол залуусыг, ялангуяа малчин залуусыг ажиглахад тэд голдуу шуурхай, шулуун хөдөлгөөн, ааштай боловч, харин үзэл, хүмүүжлийн хувьд мохоо, гэнэн, ойлгомжгүй байдаг нь сүүлийн хэдэн зуун жил Буддын шашнаар тархиа угаалгаж...
Монголчууд дэлхийг донсолгож явсан нь, эсвэл, монголчууд агуу хүмүүс огт биш, гагцхүү тэднийг агуу удирдсанд байсан уу???

Үндэстнийхээ төлөө монголчууд хатуу байж, туйлширахаас өөр замгүйсэн. Хатуу байр суурь баримталдаггүй, туйлширдаггүй үндэстнээс харийнхан болгоомжилдоггүй, тийм үндэстний газар шороон дээр харийнхан давардаг нь ажиглагддаг. Туйлширна гэхээр Аль-Кайда элсэж, Талибанчууд шиг аашлахыг хэлэхгүй.

Атаман Семёнов "Монголчуудыг яг ирэн дээр нь ашиглах хэрэгтэй. Эс тэгвээс шалдаа буусан монголчуудыг босгох их хэцүү гэсэн байсан. Адуучин нэвтрүүлгийг хөтлөгч эрхэм "-Бүртгүүлэхдээ  та нар агсам морь шиг загнаад байсан  залуус та нар тэмцээний дундуур яагаад их мохоод байна" гэж байсан нь сонирхолтой л юм....

26. "Оросуудыг өмөөрөхүй".

Нийтлэлч Алхана Болд.\ноорог, дуусаагүй\26. "Оросуудыг өмөөрөхүй".

Манжид түрэгдсэн Амарсанаа урагшаа бус хойшоо зугтсан. Тогтох тайж Орос руу л тутаасан. Түшээт Хан аймгийн Бадрах гүний хошуунд төрсөн Дамбийжаа ч бас Хятад руу тушаагдахгүйн тулд халимаг хүний дүрийг эсгэн Орос руу цөлөгдсөн. Амь авраач- хэмээн оросуудаас тусламж гуйж байсан монголчууд одоо яаж байна в? Өөрөөр хэлбэл хойч үе нь. 
1990 оноос хойш монголчууудыг оросуудад дургүй болгох гэсэн сурталчилгаа тасралтгүй явж байна. Оросуудыг маш их доромжилсон доо. Монголд оросуудыг хараахыг ардчилал гэж ойлгох, зөвхөн хятадуудыг хараахыг үндэстний үзэл гэж ойлгох явдал дэлгэрсэн. Саяхан Гадаад хэргийн ноён асан: -Хятадтай харилцаагаа сайжруулаахын тулд оросын цэргийг аль болох түргэн гаргах хэрэгтэй байсан- хэмээн ярьж байлаа. 
"Бэлэглэх гэж дээ. Туугаад явчихдаг бсан гэдэг. Ер н малчин монгол яасан гэж Улаан Оросод морио бэлэглэх вээ дэ? Төрсөн ах ламы нь буудаж алаад, мөргөдөг бсан сүм хийдий н газартай тэгшилж, эд хөрөнгий нь хураасны төлөө баярлаа гээд үү? http://sonin.mn/news/culture/24865
хэмээн нэгэн коммент бичсэн байх жишээтэй.

Хариуд нь оросууд .....хятадуудын тарьсан тэмбүүг 200 эмчээ явуулж эмчилсэн .... гэхчлэн 
олон юм ярьж болох л байсан. Оросууд бусдад тусалснаа бүртгээд байдаг хүмүүс биш болой. Нэгийгээ амьдаар нь оршуулчихдаг, эсвэл шарилтай нь салах ёс хийх битгий хэл тэрэгээ ч зогсоолгүй огцом эргэж унагаачихаад эргэж ч харалгүй явчихдаг ард түмэн болоод хувирсан байсныг өөрчилснөө оросууд сануулж чадахсан. Оросууд, социализмыг харааж хоолоо иддэг нийтлэлчид монголд байна. Тэгсэн атлаа хятадын социализмд хир халдаадаггүй. Би 30-аад оны үеийн оросуудын ийм дурдатгал уншсан: -нэг өдөр монголчуудын оршуулгын газар орчихож. Гэтэл тэнд хөөрхий нэгнийг амьдаар нь оршуулчихаж. Тавагт идэх юмтайгаар. Маргааш нь ирэхэд хөөрхий тэр нас барчихсан байж. Бас нэг баримт: Биндэр суманд нэг нярай насыг барж. Ламын заасан газарт хүүхдийн шарилыг ил тавьж. Гэтэл маргааш нь нэг нохой нөгөө хүүхдийн шарилыг зуугаад сумын төвөөр давхиж хүмүүсийг асар эвгүй байдалд оруулсан тухай сонсоход ч хүнд байв.

 Оросууд монголчуудад гомдоод гуншигнаад байгаа юм алга. Оросуудын оронд монголчууд байсан бол -Бид нарыг аварсан, өөд нь татсан- хэмээн харааж байхсан биз. Монголчуудыг оросууд энхрийлж, өхөөрдөж, магтаж, тэжээж, тэтгэж, аварч  байх албагүй, тийм ялгүй. Гэхдээ өөрсдийнх нь талаар монголчууд юу ярьж байгааг зарим оросууд ажиглаж байдаг нь мэдээж.

Оросууд хэнээр ч өрөвдүүлэх, өмөөрүүлэх шаардлагагүй хүчирхэг, олон хүнтэй, асар том нутагтай үндэстэн. Гэсэн ч би оросуудыг өмөөрч монголчууддаа хэдэн бодлоо хэлъе.

Улс төрд найз байхгүй- гэж ухуулах болж. Энэ ухуулгынхаар бол үндэстэн бусад үндэстэн, хөрштэйгээ янхан хүүхэн шиг харьцах ёстой ажээ. Хэрэггүй болбол нөхрөө хаях, доромжлох, гүтгэх, хараах нь  хүн төрөлхтний тулхтай хэсгийн цээрлэдэг зүйл. Ичих нүүр гэж байх ёстой. Оросууд монгол хүнийг сансарт хөөргөсөн нь гай, их өрийг 98% хэрэгсэхгүй болгосон нь гай болжээ.

Оросууд ямар хүмүүс вэ? Тэд монголчуудтай яаж харьцаж байсан бэ? Хаант Орос Улс, ЗХУ-тай харилцсан нь монголчуудад юуг өгсөн бэ?

Одоогийн Монгол Улсын ихэнхи удирдагчид оросуудад  дургүй байхад , 40-өөс дээш насныхны олонх  тэднийг сайнаар дурсан явдаг нь ямар учиртай вэ? Гутал нь шивэртээ задарчихсан орос цэргүүд морин цэрэг дагаад алхаж явсан. "-Галын шугамд даалгавар бүелүүлж яваад илэрч, дайсны мөндөр шиг шаагих суман дундуур буцаад гүйхэд минь ах нар архан талд давшиж ирээд гишгэх газаргүй хориглон хэвтчихсэн байхыг харахад мөн ч сайхан байсан-гэж манай нутгийн ахмад дайчин "хув" хэмээх Чимэд гуай нулимс дуслуулан ярьж суудагсан".
Хэнтийд малчин эмэгтэй: -Миний өвгөнийг мотоциклоо түрээд явж байхад, оросууд бензин хийж өгч байсан. Оросууд гадаа зогсохдоо хүүхдүүдэд чихэр өгөөд явдагсан. Хятадууд одоо тийм юм байхгүй-гэж дурсаж байна.

Оросуудын дунд сайн, муу янз бүрийн араншинтай, үзэлтэй хүмүүс байсан. Зөвлөлтийнхний дунд олон үндэстний хүмүүс байсан. Өөрсдийгөө монголчууд болон бусад үндэстнүүдээс илүү, боловсронгуй хэмээн итгэсэн, ихэмсэг, дээрэнгүй бодолтой хүмүүс байсан. Пржевальскийн маягын хүмүүс дээр үед ч байсан, одоо ч цөөнгүй бий. Гэхдээ энэ нь орос хүний ерөнхий араншинг төлөөлөхгүй юм.

Монголд 700 хийд\бас 1800-ааюд сүм\ байсныг нураасан хэмээн их ярьдаг. 

Орос нэртэй хүмүүст монгол нэрээ авахыг шаардаж байсан. Гэтэл тэднийг задалж эргэн тойрны сумдыг, халуун ус, артель, сургуультай нь барихад материал болгон ашигласан байдаг. Хувьсгалаас өмнөх түүх олдохоо больсон- хэмээн нэг ч ном хайж үзээгүй хүүхэд айлдаж байх жишээтэй. Орос цэргүүд гарахдаа монголчуудыг өмсөг хэмээн гутлаа хүртэл орхиод гарсан. Би үүний нэгэн гэрч билээ.

  Тэд монголчуудад халгүйгээр буюу эхнэртэйгээ ирдэг байв. Хоолны газрыг ч ажиллуулдаггүй байсан монголчуудад оросууд хамаг л юмыг заасан.

Оросууд 70 жил болоод загнуулаад гараад явсан бол хятадууд өвөр Монголд үүрд үлдэх бололтой.

2011 оны 5-р сарын сүүлээр дизелийн хямрал боллоо. 6-сарын эхээр Эрээнцавын төмөр замаар шатахуун оруулалт нь хээрийн түймрээс болоод хүндэрсэн.

1978 оны эхээр Эрдэнэт хот, уулын баяжуулах үйлдвэрийг барихад 15.5 мянган хүн ажиллаж байсны дотор 3.7 нь монгол байсан бол 10-р сар гэхэд үйлдвэр 2300 ажилтантай байсны 900 нь орос, 1400 гаруй нь монгол байсан бол 2011 онд үйлдвэрийн удирдлага, үндсэн болон туслах цех, хэсэгт буй 6000 шахам ажилтны 10 хүрэхгүй хувь нь оросууд байна.

http://economy.news.mn/video/5685.shtml

Шатахууны хомсдолыг компаниуд үүсгэж байна:

2011оны 6-р сарын сүүлээр, шатахууны хомсдолыг оросууд үүсгэсэн үү аль эсвэл монголчууд уу?

http://www.sonin.mn/news/politics-economy/20455

1912.9.21-Коростовец Нийслэл Хүрээд ирэв. "...Он также, как Шишмарев, убежденный китаефил и находит, что конкуренция между китайцами и русскими не мыслима и нам остается только уйти из Монголии...", хуудас 84, Девять месяцев в Монголиий"

Оросууд бараг алга байхад тэднийг хараагаад байдаг.

Эрчүүдийн ихэнхи нь лам байсан. Барон унгерны цэрэг аварсан уу. Зэвсэгээ эсэргүүцэлгүй хураалгасан монгол цэргүүд зэвсэг олоод гаминг хөөнө гэдэг бол.цагаан хэрэмийн наана байлдаж явсан цэргүүд нутагтаа зэвсэгээ хураалгасан явдал бол сонин түүх. Дамдинсүрэн байсан бол яасан ч зөвшөөрөхгүй байв. Дамдинсүрэн монгол цэргүүд зэвсэгээ хуралгахаас өмнө нас барсан уу аль эсвэл дараа нь хураалгасан уу.

1938.6.28 Батлахын дугаар 25. Биндэръяа сумын 8-р багын Гомбын Цэрэнгийн эхнэр Пагма би бээр энэхүү хууль ёсоор хураагдваас зохих зүйлээс нуун дарагдуулсан явдал сүүлд тухайн хяналтаар илэрч тодрох ахул тийнхүү оногдох ялыг хуулийн өмнө дуртайяа хүлээх учрыг илэрхийлэн ийнхүү дарагдсан зүйлгүй цөм бүрэн ба мэдэхийг баталж гарын үсэг зурагч \хурууны хээ\. Хураасан Данзан, Цэдэв, Банзрагч нар. Хажууд нь оросууд зогсож байсан бол тэд аргагүйн эрхэд ийм харгис байж бид зөвтгөж бодохсон.

 1941 год рассказ военнопленного: Немцы заставили нас копать яму. Когда яма была готова нас построили. Немецкий офицер сказал: -юде выйти из строя! Евреи вышли. –юде прыгай в яму! Евреи попрыгали –рус бери лопаты и закапывай юде! Мы переглянулись и никто не взялся за лопаты. Немец сказал: -юде вылазь! -рус прыгай в яму! – юде закапывай рус! Евреи похватали лопаты и начали нас закапывать. Когда земля дошла нам до пояса немец остановил евреев и спросил: -ну, что рус, понял, кто такой юде?

Оросууд монголчуудыг аврах, туслах ялгүй. Оросуудад эрхлэх гэдэг нь хачин. Саяхан киргизийн явдалын үеээр тэдний цэргүүд оросын сүүлийн үеийн зэвсэгтэй байгаа нь оростой харилцаагаа таслаагүйнх. Манайх сая л T-72 танктай болж байх шижээтэй.

874362 сумтай 5776 винтов, 714779 сумтай 2456 берданк, 5410 сумтай 7 их буу, 10 пулемёт, 12 гар буу, 26 шашка-аа хятадуудад хураалгасан. Эдгээр нь оросуудаас хүүгүй авсан зэвсэг байсан юм.\Монголы передали китайскими властям 5776 винтовок и 874362 патрона к ним, 2456 берданок и 714779 патронов, семь орудий \ 

29 Октября в ургу прибыл генерал сюй жучжэн. В хужирбулане, генерал устройл парад свойх войск. В циркулярном письме Бадамдоржи, разосланном хошунам в январе говорилось что, главными причинами отмены являлись угроза ей со стороны пан-монгольского движения и недостаток войск у Ургинского правительства.

Оросууд гарахдаа аягаа үлдээсэн, казакууд Хэнтийн Чандганын САА-аас явахдаа хамгаа эвдээд гарсан гэдэг бол , хужаа нар 1964 онд гарахдаа түмпэн саваа хүртэл цоо цохиод гарсан гэдэг. Би нэгэн хүйтэн өглөө мардай руу мотоциклтой ирж билээ. Гэтэл орсын цэргийн ангийн том үүд нь дэлгээстэй байв. Харуулын байр нь хүртэл эль хуль байхаар нь ойртвол хэдэн улаан трактортой монголчууд орчихсон байсан. Оросын буяныг ийм маягаар хүртчихсэн хүмүүс хүртэл одоо оросуудыг хараах болж. Оросууд монголчуудыг тэр хэдэн гаминтай нь үлдээчихсэн бол өдийд Монгол Улс гээч ямар юм байхсан бол. Оросууд Монголчуудад туслах, монголчуудыг аврах ял байхгүй. Зарим ардсилагчид “бөөс хуурсандаа баригдчихсан байсан гэвэл өвөр монголчууд амьд л байна шүү дээ” хэмээн урдаас хэлдэг. Узбек, казакууд тусгаар тогтнолоо олонгуут оросуудыг колоничлогч гэээд хөөсөн. Сая Киргизэд нутгийн узбекуудыг хядах үеээр 24 сая хүнтэй Узбекистаны ах дүү нь өмөөрөх янзгүй байсан тул тэд бүгд л оросуудыг гуйж эхэлсэн. Оросуудыг хэрэгтэй үедээ л хэрэглэдэг болж дээ.

Манайхан оросуудаас өмнө сайхан байсан юм шиг бичдэг. Оросууд, ХУ нам гээч хоёр зүйлийг хараавал ардчилагч болдог гэсэн үхширсэн ойлголт Монголд бий болжээ. Тэгсэн атлаа тэд Хятадын хувьсгалт намд дуртай. 30-аад нэг байшин нурчихсан бол тэр нь заавал оросуудаас болсон гэх ёстой болжээ. Сайн юм бүр\техникийн дэвшлийг ч оруулаад\1990 оноос хойш эхэлсэн. Барон зугтах газаргүй болсон бол семёновтой цуг манжуурт байж болох л байсан.

Одоо оросод үндсэрхэг үзэл газар авсан нь оросын ард түмний ачийг хүртэгсэд 90-ээд оны эхээр оросуудаа эвгүй хөөсөнтэй холбоотой. Монгол Улс тэр үед ЗХУ-д нэгдсэн бол буриадуудтайгаа нийлэн Монгольская Советская Социалистическая Республика болж явснаа, тэр их гүрнийг тараахад Буриад, Байгаль нууртайгаа салж дэлхийд 8-рт орох том нутагтай хүчирхэг улс болон салсан байхсан. Буриад-монголын автономит улс гэж байсныг бид мэднэ. Казакстан хэдэн онд оросод нэгдсэн бэ? Бид Хөлөнбуйрын асар их тал нутгыг алдсан. Мод дуусахад монгол эхэлдэг оросууд ярьдаг юм билээ. Цаг нь 90 онд зогсчихсон хүмүүст хандаж хэлэхэд

Зүүн германчууд трабант машинаа сайжруулан үйлдвэрлэхийг хүсэж эхэлжээ. Берлины хана нурахад нэг шөнийн дотор сайн чанартай зүүн германы брэнд бүтээгдэхүүнүүд хүртэл алга болсон. Спортын гутлыг сэргээн үйлдвэрлэж эхэлжээ. Унгарт 80-аад онуудад эдийн засгийн шинэчлэл эхэлжээ. Унгарын хүмүүс одоо аюулгүй байдал, улсын анхааралыг хүсч байна. Унгарт баян ядуугийн ялгаа их болсон. Казакстан гэдэг улс үүсэн нь зөвлөлтийн “колони” байсны ач. Казакууд хэзээ улс байгуулж яваагүй. Тэд тусгаар тогтнолоо оросуудаас бэлгэнд авсан. Казахстаны хүн амын 75 хувь нь оросууд байв. ЗХУ- аас салахдаа оросын нутгаас авч өрхөө тусгаарласан. Энэ бол үнэхээр сэтгэгдэл төрүүлэхээр үйл явдал болсон. Орос улс оршин байгаа нь одоо ч Монголын тусгаар тогтнолын баталгаа мөн. 93 онд оросууд бүгд гараад явсан. Дэлхийд одоо бусдаас газар газар горьдохгүй ганцхан улс бий. Тэр нь орос. Оросын нутаг бол дэлхийн хуурай газрын .... %. Оросын нутагт монголын нутаг ... багтана, харин монголын нутагт өмнөд солонгосын нутаг .... дахин багтана. Хэдэн жилийн өмнө английн би би си-ээр монголын консул гэх эр “Монголчууд 9 үеээ мэддэг байсныг оросууд ирээд болиулсан хэмээн дэлхий даяар мэдэгдэж байна лээ. Бурято-Монгольская Автономит Улс 1930 онд байгуулагдсан. Сая 2010 оны 6-р сард Киргизүүд нутгийн узбекуудыг хядаж эхлэхээр нь Узбекистан тусалсангүй тул киргиз, узбекгүй нөгөө 90-оноос хөөсөн оросуудаа л санаж тусламж гуйж эхэлсэн. Өөрсдийг нь аварсан оросуудыг хараан доромжлон явуулчихаад монголчууд хятадуудаас айн суудаг болжээ. Сардаа нэг зодуулан амьдран байх болжээ. 1911 оны 8 сарын 15-д Ханддорж тэргүүтэй монголын төлөөлөгчид Петербург-д ирж дараа өдөр нь Оросын Гадаад Хэргийг эрхлэгчийн үүргийг гүйцэтгэгч А.А.Нератов, Ерөнхий сайд А.П.Столыпин нарт бараалхсан. Тэд 4 аймгын захирагчид: Түшетханы Дашням; Цэцэнханы Агванцэрэн; Засагтханы Содномравдан и Сайнноёнханы Намнансүрэн нарын гарын үсэгтэй Богд хаанаас Оросын хаанд хандсан илгээлтийг гаруулжээ. "Сүүлийн үед хятад түшмэд засгын эрхийг гартаа авч, монголын хэрэгт оролцож, шинэтгэлийн нэрийн доор цагаачдыг оруулан, хуучин ёсыг өөрчлөн харийн засгыг тогтоож байна. Энэ хүнд нөцөлд бид зөвлөлдөн шалтгааныг тайлбарлан Оросыг хааны тусламж, нөмөрыг хүсэхээр шийдлээ”-хэмээн уг илгээлтэд бичсэн байв.

-----------------------

Буурчийн газар америк залуу, орос эр хоёр байрлажээ. Орос нь монголыг хоолд оруулж, төлбөрөө урьдчилж төлжээ. Америк нь –орос хүн их хүнсээ үлдээгээд явсан. Идэж болох болов уу. Эргэж тэр ирэх болов уу- гэж гэнэ. Нисэх рүү автобусаар харьж.

Оросууд ч өөрсдөө их зовсоныг ганцхан хүний дурдатгалаас\Бирюков\ үзъе:

“...В 1923 году я пошел учиться в школу. Школа у нас была хорошая, стояла на пригорке; для учителей были квартиры с огородами при них. Помню, когда умер Ленин, учителя организовали поминки: принесли круглый калач и какао и давали детям по куску калача и кружке какао. Учила нас дочь попа, старая дева, мы ее звали "Варенька бешеная": она носила линейку подмышкой, с помощью которой, наводила порядок в классе.

До 1928 года я закончил 4 класса. В это время закрыли церковь. Поп продал свой дом и уехал с семьей. В здании церкви открыли клуб. Его посещали. Разогнали и находящийся в пяти километрах от нас женский монастырь. Он стоял на горе, вокруг него были дубовые рощи и поля, ему принадлежащие. В здании монастыря разместили вновь созданную 7-летнюю школу крестьянской молодежи – ШКМ (ШКМ наряду с общеобразовательными знаниями должны были давать знания по агрономии и зоотехнике, готовить кадры для колхозов и совхозов.). Я пошел в 5-й класс этой школы. Но когда нас подвели под твердое задание, меня из школы выгнали. Помню, вошла в класс дама и объявила: "Дети, среди вас есть дети врагов народа. Вот они... - и зачитала список, в котором была и моя фамилия, - им не место среди нас. Прошу покинуть школу". Я шел домой 5 километров по грязи и плакал. От горя не заметил как деревянным сундучком избил до черных синяков ноги (сундучок-то был неудобным при ходьбе - почти квадратный, с ручкой на крышке).

Нашего отца, Бирюкова Кузьму Яковлевича, 1892 года рождения, арестовали в связи с раскулачиванием в августе 1930 года. Его и еще двоих односельчан, Шишкова и Юрасова вызвали в РОНКВД. Мать насушила отцу ситных сухарей (хлеб из ободранной ржи). Ушли они в район пешком. Как ушли, так и не вернулись. Потом нам пришло письмо от отца. Писал он со строительства Беломорканала. Получил он пять лет лишения свободы. Вместе с ним отбывали Шляников и Юрасов.

Еще при отце у нас все отобрали. Не было даже дров, топили соломой с гумна, потом я начал пилить свои конюшни - стенку сверху. Уже без отца нас выгнали из дому. Это было так. Однажды пришел к нам новый председатель колхоза. Он был назначен к нам из другого селения. Этот здоровенный дядя, чуваш по национальности, будучи "под мухой", пришел выселять нас. Мы, дети, убегали от него. Он поймал младших и, как щенят, вышвырнул в одних рубашонках на улицу. Меня он никак не мог поймать, а когда ему это удалось, он, разозленный, схватил меня за грудки, я впился зубами в его руку, он завопил: "Убью!" - и разбил мне в кровь лицо. Прибежали соседи и отобрали меня. Я обещал спалить его вместе с этим домом. Соседи уговаривали меня не делать этого, так как огонь пойдет по соломенным крышам и сгорит вся улица, и долго еще они следили за мной, не оставляя одного.

Мы ушли к дедушке, который жил в небольшой холодной келье в конце огорода. Печь у дедушки была маленькой, и мы уходили на ночь к соседу, где спали на печи с его детьми.

В марте 1931 года к раскулаченным подогнали подводы, мы погрузились - и в Сибирь. Дедушка поехал с нами: не оставаться же ему одному. Нашему дедушке, Бирюкову Якову Тимофеевичу было в то время 70 лет. Выслали и семью женатого моего старшего брата Андрея Кузьмича Бирюкова (1910-1942). В войну он был призван в армию и погиб на Курской дуге, у него осталось две дочери. И вот такое совпадение: у одной из его дочерей сын погиб в Афганистане (вертолетчик, летел за ранеными, был сбит) и у него тоже остались сиротами две дочери....”

Эцэст нь хэлэхэд, хүчирхэг Орос Улс оршсоор байгаа нь л Монгол Улсын аюулгүй байдлын  гол гадаад баталгаа юм. Орос Улс өнөөдөр алга болбол, маргааш нь хятадууд зүгээр л Монголын зүг алхацгаах юм.

25. "Хоол захиалахгүй бол кофе өхгүй!!!".

Нийтлэлч Алхана Болд.\ноорог, дуусаагүй\ 25. "Хоол захиалахгүй бол кофе өхгүй!!!".

Би найзтайгаа Энх Тайваны Чөлөөнд байх нэгэн хоолын газар ороод -2 кофе авъя- гэтэл үйлчлэгч нь "- Хоол захиалахгүй бол кофе өхгүй!!!" гэв. Би цочлоо.  

Манай гариг дээр  ганцхан Улаанбаатарт бий болсон ийм "үйлчилгээ"-г  Гиннесынхэнд мэдээлчихвэл  монголчууд дэлхийд дахиад алдарших нь.

Монголчууд удалгүй  "-Хоолыг маань үнэрлэв- хэмээн хүнээс мөнгө нэхдэг үйлчилгээг гаргаад ирвэл гайхалтгүй болох нь.

24. “Бусдаар тэмцүүлэгчид ".

Нийтлэлч Алхана Болд. \дуусаагүй, ноорог\ 24. “Бусдаар тэмцүүлэгчид".

"Бэрэн" группын хариуцлагагүй үйлдлээс болж хятад ажилчид, Монголын үндсэрхэг үзэлтнүүдийн хооронд мөргөлдөөн үүсэх шахав" гэсэн гарчигтай мэдээ, сурвалжлага манай сайтуудаар явав.  

Гаднын, 3 дахь орныхон  бичиж байна уу гэмээр.

Чингис Хааны талбайд цалинаа шаардсан хятад ажилчид цуглаан хийхийг оролдсон тухай юм.

Үндсэрхэг гэх залууст л хамаатай,  тэдэнд л хэрэгтэй эх орон- Монгол Улс юм уу?! 

Эсвэл тэдгээр залуус Монголоо өмөөрөх ялтай юм уу?! Бусад монголчууд үзэгчид юм уу?

Бусдаар тэмцүүлэх сэжгийн араншин Монгол Улсад тархжээ. Тэмцэгчиддээ амжилт хүсэх, ерөөх нь бэртэгчин монголчуудын ичгүүргүй араншин болжээ.

Өөрийг нь доромжилбол, монгол хүн тэмцэнэ, үндэстнийг нь доромжилбол огт хөдлөхгүй...

Сүүлийн 20-иод жилийн турш албан ёсны ухуулагч-нийтлэлчдийн айлдсан нэг номлол сан нь -нүүдэлчид бол хар амиа бодсон амьдралтай-гээч юм. Малчин айлд очоод та нэг өдөр үз. Тэр хөндий, гол, уулын бүх хөршүүд нь орж гарна.  Социализмын хамтын хөдөлмөр тэднийг улам  ч хамтач болгосон.  Хотод та бид хажуу хөршийндөө орох нь битгий хэл, хажуугаар зөрөхдөө дөнгөж мэндтэй....

Украйны дүрвэгч гэх нэг залуу Улаанбаатарт явж байхтай нь би таарав.
-Чи хаанаас ирэв?
-Би Украйнаас ирлээ. Тэнд дайн болж байна. Тэгээд би тэндээс дүрвээд явж байна.
-Донецкийн БНУ гээчийн салан тусгаарлагчид Украйн Улсынхаа цэрэгтэй байлдаад байгааг  чи зөв гэж бодож байна вэ?
-Зөв. Байлдахгүй л бол Урайны арми тэднийг ална шүү дээ.
- Чи тэгээд байлдахгүй, хар амиа бодоод энд хүрээд ирсэн юм?
-Дайн бол шийдэл биш. Агуу их Ийсус гэдэг хүн л тусална.

23. Ах дүүсээ хүчээр аваръя!!!"

Алхана Болд. \ноорог, дуусаагүй\ 23. Ах дүүсээ хүчээр аваръя!!!"

Өглөө 5-6 цагын үед 3 төрлийн монголчууд л гудамжид явж байна:

-Шөнөжин наргиж, согтуураад харьж буйчид,

-шил түүгчид,

-ТҮК-ийн гудамж цэвэрлэгчид. Залхуу хүн 4,5 үед сав суулга түүж явах уу? Аль эсвэл даарч хөрсөндөө, орцоос хөөгдсөндөө эрт явж байна уу?

Манжийн үед хятадууд 2 дахин өссөн бол монголчууд 2 дахин цөөрсөн гэдэг.

Эднийгээ аврах тухай яриа, нийтлэл ч алга.

Эдгээр хүмүүсээ яагаад ашиглахыг хүсэхгүй байна?

Япончуудад өгсөн шигээ дахиад нэг сая долларыг гарган эднийгээ байрлуулан сэргээн, хөдөлмөрлүүлэх төвүүдийг байгуулахсан.

Хэд хоногийн өмнө автобусад явсан хоёр охин цонхоор гудgмжид явсан цагаан ууттанг хараад ингэж “амьдарснаас үхвэл таарна” хэмээн хэлсэн бол да,5раа нь нэг настан бас л энэ өгүүлбэрийг давтах нь тэр. Өөрөөр хэлбэл манай монголчууд бас нэг өгүүлбэрийг уншлага болгож буй ажээ. Энэ үгийг байнга хэлдэг болох нь. Тэдний хүслээр бол олон мянган монгол үхэх нь. Үүнтэй холбогдуулаад урьд нь хүмүүсээ амьдаар нь оршуулж байсан уламжлал сэргэх шинжтэй.

2011.4.29 онд Үндэсний ТВ-ээр МҮЭ-ийн Дарга С. Ганбаатар:-3 хоног тутам солонгосоос 1 цогцос ирдэг гэсэн сураг би сонссон” гэж ярьж байв.

Цагдаа:- Энэ, тэрнийхээ төлөө амьдарна гэх хүнгүй учраас эдгээр хүмүүс архиа уугаад байдаг- хэмээн ярив. Хэн ч үндэстнийхээ төлөө амьдрах ёстойг тэр санасангүй.

Хэдэн гэр авч өгсөн ч, хэдэн удаа архины эмчилгээд хэвтүүлж, нугасд нь тариа хийсэн ч архинаас гарахгүй байгаа хүмүүсийг яаж аврах вэ. Хүчээр л шууд аврахаас өөр аргагүй. Хүний эрх гэдэг нь монголчуудыг согтууралд живүүл гэсэн үг ажээ.

Одоо согтуурахыг өвчин гэх болж. Архи, пиво\шар айраг гэж хуурах хэрэггүй\, дарсыг нийтэд нь хэлж байна. Архийг балгангуут ханиад туслаа хэмээн итгэх нь. Согтуурал гэх нь зүйтэй. Архидалт гэхлээр пиво, дарс нь сугарч үлдчих гээд байна. Архичин гэхээр дарс, пиво уун согтуурагчид сугарч үлдэх нь.

\Хэдэн онд хамгийн олон, цөөн нярай мэндэлсэн билээ\Хамгийн өсөлттэй болон хамгийн бага Монголд ажилгүй хүнгүй болсон цагт л гадаадын ажилчдыг эхнэртэй л авчирдаг болох. ЗХУ-ын мэргэжилтнүүд эхнэрүүдтэйгээ ирж байсан нь түүх. Монголын хүний нөөц ба хог түүгчид. Хог түүгч эрсийн тоо харьд одсон эмсийнхээ тоотой тэнцүү. Социализмын үед ямар нэгэн үүрэг гүйцэтгэж явсан хүмүүс хог түүгч, тэнүүлчин болсон нь цөөнгүй.

Өглөө 5 цагын үед зөвхөн 3 төрлийн хүн вж байна: замын цагдаа\хаяа\, бар-аас гарж яваа залуус, сав түүгчид. Биеийн хөдөлгөөн дутсанаас эмсийн хүүхэд гаргах чадвар нь улам багассан. Монголд хамгийн өндөр төрөлт 1978 онд 80 мянган хүүхэд, хамгийн бага нь 1996 онд, хамгийн цөөн хүүхэд төрж, 2010 онд 65 мянган хүүхэд. Автобусаар зорчиж явсан 2 охин цагаан уут үүрсэн хүнийг цонхоор хараад “-Ингэж явснаас үхсэн нь дээр” хэмээн ярьж байв. 2011 оны байдлаар Баянзүрх дүүргийн тамгын газрын 76 ажилтаны 80-аад хувь нь эмэгтэйчүүд.

Би нэг залууг олон жил таних юм. Сайхан ааштай. Энэ жилээс л тэр архийг уудаг болчихжээ. Архичин, ажилгүй залуустай л байдаг болж. Японд аюул болжээ л гэх юм. Манайд түүнээс илүү аюул-үй олон залуус маань архинд донтоод, ажилгүй холхиж байгаа нь түүнээс илүү аюул биш үү. Монголын алдарт боксчин Содномын Гомбо архинд живсээр насыг барсан.

Дамдин аваргын ах Амарбаясгаланы хүү Баясгаланы Гантуяа гэх хүн хог түүж явна. Цэрэгт заставаар явсан гэнэ. Хилийн цэргийн дунд сургуулийг дүүргэсэн гэнэ. Эцэг нь буриад, ээж нь Баянхонгорынх.

Уут үүрэгч ах дүүсийнхээ талаар “Ингэж амьдарснаас үхвэл таарна” –гэх шинэ “цэцэн үг” моодонд оржээ.